Ὁ Ι.Ν. Ἁγίου Δημητρίου συνδέεται μέ τήν ἱστορία τῆς πόλεως τοῦ Ἀγρινίου, ἀφού ὑπάρχει ἀπό τό 1664. Εἷναι ὁ πρώτος ἐνοριακός Ναός στό Βραχώρι, στήν ἱστορική πόλη, πού κατά τήν μυθολογία δημιούργησε ὁ Ἄγριος, ἀπόγονος τοῦ Αἰτωλοῦ.
Στήν πραγματικότητα εἶναι ἡ πόλη πού ἵδρυσαν οἱ Ἀγραίοι ἤ Ἀγριάνοι, τό ὁρεινό Αἰτωλικό φύλλο πού κατοικούσε στήν Ἀγραϊδα γῆ. Ἀπό τό ὅνομα Ἀγριάνες – Ἀγριάνιον ὁνομάστηκε καί ἡ ἀρχαία πόλη Ἀγρίνιο. Ἡ πόλη πού ἔφτασε σέ μεγάλη ἀκμή τόν Γ΄π.Χ. αἰώνα, καταστράφηκε λίγο μετά τήν ναυμαχία τοῦ Ἀκτίου, πού ἔγινε τήν 2 Σεπτεμβρίου τοῦ 31 π.Χ. Τότε ὁ Ὀκτάβιος , πού συνέτριψε τόν Ἀντωνίνο, δημιούργησε ἐπαρχία στήν Νικόπολη καί σέ ὅλη τήν Αἰτωλοακαρνανία ἔφερε τόν ἀφανισμό καί τόν ἐκπατρισμό τῶν γηγενῶν κατοίκων.
Μέ τήν διάδοση τοῦ Χριστιανισμοῦ ἄρχίζει γιά τήν Αἰτωλοακαρνανία μιά νέα περίοδο. Ἡ Θρησκευτική καί Ἠθική ἐγκυκλοπαίδια (τομ.8, 251) μᾶς πληροφορεῖ , ὅτι ὁ μαθητής τοῦ Ἀποστόλου Παύλου Ἀκύλας, ἔφερε πρώτος τόν Χριστιανισμό στήν Ἀκαρνανία. Τό ἔργο του συνέχισαν μαθητές τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου πού κήρυξαν τό Εὐαγγέλιο σέ όλη τήν περιοχή τῆς Δυτικῆς Ἑλλάδας.
Τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας μετά τήν πτώση τοῦ Ἀγγελοκάστρου ἀπό τούς Τούρκους τό 1460, ὑπολογίζεται ἡ γέννηση νέου οἱκισμοῦ, ἀνατολικότερα τῆς ἀρχαίας πόλης τοῦ Ἀγρινίου, πού ἔλαβε τό ὅνομα Βραχώρι. Ἀρχικά ἦταν ἕνας μικροοικισμός τουρκικῶν οἰκογενειῶν πού διοικητικά ὑπαγόταν στόν καζά τοῦ Ἀγγελοκάστρου. Σιγά – σιγά πλούσιες οἰκογένειες Τουρκικές ἐγκαταστάθηκαν στό Βραχώρι, γιατί εἶχε καλό κλίμα, ἀλλά καί βρισκόταν κοντά στίς περιουσίες τους ( ἐλιές καί ἀμπέλια). Οἱ Τούρκοι κράτησαν τόν οἰκισμό τοῦ Βραχωρίου μέχρι τά τέλη τοῦ 17ου αἰώνα ἀμιγή καί μόλις ἀρχές τοῦ 18ου αἰώνα ἐπέτρεψαν τήν δημιουργία Χριστιανικῆς παροικίας στά νότια τοῦ οἱκισμοῦ.
Ἡ Ἵδρυση τῆς Χριστιανικῆς κοινότητας τοῦ Βραχωρίου τοποθετείται γύρω στά 1718 μέ τήν συνθήκη τοῦ Πασσάροβιτς. Οἱ φανατικοί μουσουλμάνοι Τουρκοβραχωρίτες μπέηδες καί τιτλούχοι Ὀθωμανοί, πού ἀποτελούσαν μιά ἀγροτική ἀριστοκρατία, ἐπέτρεψαν τήν ἐγκατάσταση τῶν Χριστιανῶν, ἀπό ἀνάγκη ἐξεύρεσης ἐργατικῶν χεριῶν σέ μόνιμη βάση γιά τήν καλλιέργεια τῆς σταφίδας. Μάλιστα τούς ἐξασφάλισαν καί στέγη, κατασκευάζοντας «ταπεινάς οἰκίας» στήν περιοχή τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Οἱ κατοικίες αὐτές ἦταν πλιθόχτιστες, μ΄ἕνα δωμάτιο, μέ χωμάτινο δάπεδο, πού θύμιζαν οἰκίες τοῦ κάμπου. Ἀπ΄αὐτή τήν ἀπομόνωση βγήκαν οἱ Χριστιανοί μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου. Ἀρκετοί ἔχτισαν δικά τους σπίτια, ἀγοράζοντας οἰκόπεδα στήν ἴδια περιοχή, ἡ στά Βορειοανατολικά τῆς πόλης πρός τόν Ἅγιο Χριστοφόρο. Ἔτσι τό κέντρο τῆς πόλης τό κατείχαν οἱ Τούρκοι καί οἱ Ἐβραίοι, ἐνώ περιφερειακά ζούσαν οἱ Ἑλληνες.
Τόν Ἰούνιο τοῦ 1805, ὁ Ἄγγλος λοχαγός William Leake , στό ὁδοιπορικό του, μᾶς πληροφορεῖ πώς στό Βραχώρι ὑπείρχαν: « 500 ὀθωμανικά σπίτια, 100 Ἑλληνικά καί 40 ἐβραϊκά. Πρίν κάμποσα χρόνια ἦταν ὁλότελα τούρκικο τό χωριό. Τά σπίτια τῶν Ἑλλήνων ἦταν μικρά καί ἔπιαναν τό χαμηλότερο σημείο τῆς πόλης».Ὁ Ἑλληνισμός ἐνισχύθηκε ἀρκετά ἀπό Σουλιώτες, Καλαρρυτηνούς καί Κομποτιάτες, πού μετακινήθηκαν τά ἐπόμενα χρόνια πρός τό Βραχώρι. Μάλιστα οἱ Σουλιώτες δημιούργησαν καί δικό τους Μαχαλά ἀπό τά βόρεια, τό σημερινό Πάρκο ὠς τόν Ἅγιο Δημήτριο, στό προαύλιο τοῦ ὁποίου διαμορφώθηκε κοιμητήριο χριστιανικό πού λειτουργούσε μέχρι καί τό 1949. Μάλιστα οἱ Βραχωρίτες εἶχαν τήν εὐλογία να ἀκούσουν το κήρυγμα τοῦ Ἁγίου Κοσμά τοῦ Αἰτωλοῦ κατά τήν πρώτη περιοδία του (1760-1762), ὁ ὁποίος δημιούργησε κατά τήν παράδοση καί ἕνα σχολείο κοντά στόν Ἅγιο Δημήτριο τό ἱστορικό 1ο Δημοτικό Σχολείο Ἀγρινίου.
Ὁ Ἐθναπόστολος προσπάθησε νά ἀφυπνίσει τίς συνειδήσεις τῶν συμπατριωτῶν του πού ἄρχιζαν ὁμαδικά νά ἐξομωτούν. Ἐκείνη τήν περίοδο εἶχαν ἐξισλαμισθεῖ πολλοί Βραχωρίτες καί ἡ συντριπτική πλειοψηφία τῶν κατοίκων τοῦ Ζαπαντίου ( γειτονικό χωριό τοῦ Ἀγρινίου, ἡ Μεγάλη Χώρα) . Ἀρκετοί ἦταν καί οἱ κρυπτοχριστιανοί, ἰδιαιτέρως ἀνάμεσα στίς γυναίκες πού χωρίς τήν θέλησή τους γίνονταν γυναίκες Τούρκων, κρατώντας ταυτόχρονα βαθιά μέσα τους τήν Ἑλληνορθόδοξη παράδοση. Μέσα στήν πόλη ὑπείρχαν δύο τεκέδες τῶν δερβίσηδων πού ἧταν τρόφιμοι ἀσκητές καί συντηροῦνταν ἀπό τούς πιστούς μουσουλμάνους. Ὑπείρχαν καί τρία τζαμιά μέ τούς κεραμοσκεπής λιθόκτιστους μενερέδες. Τό ἕνα τζαμί βρισκόταν στά καραπανέικα, τό δεύτερο στό σημείο πού βρίσκεται σήμερα ἡ Ζωοδόχος Πηγή ( Μητροπολιτικός Ναός) καί τό τρίτο στό νότιο ἄκρο τῆς πλατείας Χατζοπούλου. Οἱ Τούρκοι διατηρούσαν γιά προσευχή τά συνοικιακά μεστσίτια, στά ἰδιωτικά τζαμιά πού ὑπήρχαν ἔντεκα στό Βραχώρι. Μάλιστα λειτουργούσαν τρία Τούρκικα σχολεία καί δύο ἀνώτερα , οἱ μεντρεσέδες, ὅπου μολάδες δίδασκαν τό κοράνιο στούς νέους.
Ὅταν κάποιος ἔμπαινε στήν πόλη ἀπό την νότια πύλη, δεξιά του συναντούσε τόν πετρόκτιστο Ναό τῶν Ρωμιῶν, τόν Ἅγιο Δημήτριο, πού ἀπό το 1664 ἔστεκε ἄφοβος ἐμπρός στούς Τούρκους μυνήοντας τους τήν ἀπόφαση τῶν Ἑλλήνων, ὅτι ἡ ὑποταγή τους δέν θα΄ναι εὔκολο πράγμα. Δίπλα ἀπό τόν Ναό μπορούσε κάποιος νά ξαποστάσει στόν ἵσκιο τοῦ θεόρατου πλάτανου πού βρισκόταν μεταξύ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου καί τοῦ κοιμητηρίου τῶν Ρωμιῶν. Καί πραγματικά ὁ πλάτανος εἶχε πολλά να πεῖ στον ἐπισκέπτη. Κάτω ἀπό τίς ρίζες του κυλούσε γάργαρο νερό πού κατέληγε σέ διπλανό φημισμένο πηγάδι. Ἡ δύναμη του ὅμως δέν ὁφειλόταν μόνο στό γάργαρο νερό, ἀλλά σέ μιά διαφορετική τροφή. Στά πόδια του χύθηκε ἄφθονο αἷμα μαρτύρων καί ἡρώων. Ὁ πλάτανος ἧταν τόπος ἐκτελέσεως.
Κατά τήν ἐπανάσταση τοῦ Ἀλέξη Ὁρλώφ τό 1770, ἐδώ οἱ Τούρκοι ἐκτέλεσαν τόν ξηρομερίτη Άντώνη Παπαντώνη ἀπό τόν Μαχαλά (Φυτείες), τούς Γεώργιο Φαταούλα καί Ἀναστάση Παπασταμάτη (Φυτείες), τόν Πάνο Ν. Μαυρομάτη καί τόν Γεωργάκη Μαυρομάτη προύχοντες τῆς Κατούνας. Τό 1786 ἐκτελέστηκαν μέ ἀπαγχονισμό καί οἱ τρείς Πελοποννήσιοι ἔμποροι, οἱ Νεομάρτυρες Θεόδωρος, Λάμπρος καί ἄλλος πού δεν διασώζεται το ὁνομά του (τά τελευταία χρόνια ἐκτιμάται πώς μόνο ἕνας ἐκ τῶν τριῶν ἀπαγχονίστηκε στόν Ἅγιο Δημήτριο, ἐνώ οἱ ἄλλοι δύο κοντά στόν Μητροπολιτικό Ναό Ἀγρινίου ὁ ὁποίος διατηρεῖ παρεκκλήσιο πρός τμή τῶν συγκεκριμένων νεομαρτύρων).
Ἡ κυκλοφορία μέσα στήν πόλη γίνονταν ἀπό τά σοκάκια της. Μπορούσε κάποιος νά τά περιδιαβαίνει καί νά περιεργάζεται κάποια σπίτια, πού εἶχαν φρουριακή μορφή. Ἐπιβλητικές σέ ὅγκο οἰκοδομές, μέ μεγάλες αὐλές πού περιβάλλονταν ἀπό πανύψηλους μαντρότοιχους, συχνά μέ διπλό περιτείχισμα, μέ μασγάλια (=πολεμίστρες) καί πύργους. Πραγματικά αὐτές οἱ οἰκοδομές, οἱ τόσο ἐντυπωσιακές δέν ἧταν μόνο ἐπίδειξη πλούτου καί ἀλαζονείας ἐνός λαοῦ κατακτητοῦ, ἀλλά καί μέτρο ἄμυνας. Ἡ Ἰσλαμική νησίδα τοῦ Βραχωρίου ζούσε κυκλωμένη ἀπό Ἑλληνικό πληθυσμό σκληροτράχηλο καί μακριά ἀπό ἰσχυρά διοικητικά κέντρα, ὅπως τά Γιάννενα.
Μέσα σ΄αὐτό τό περιβάλλον ὁ Ἐλληνισμός τοῦ Ἀγρινίου ἐπιβίωσε, κράτησε τίς παραδόσεις του, ἔδωσε μάρτυρες καί ἥρωες καί μιά μεγάλη παρακαταθήκη γιά τις ἐπόμενες γενιές. Ὅλα αὐτά συνέβησαν μέσα στό χώρο τῆς Ἐκκλησίας καί κυρίαρχη θέση μέσα σ΄αὐτή τήν προσφορά εἴχε ἡ πρώτη ἐνορία τῶν Ἐλλήνων στό Ἀγρίνιο. Ἡ ἐνορία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου.
Ὁ παλαιός Ναός, μέ κάποιες ἀλλαγές καί προσθήκες ἔφτασε μέχρι τό 1952. Ἀπό ἐκείνη τήν χρονιά καί ἔπειτα ἄρχισε ἡ ἀνοικοδόμηση τοῦ νέου Ἀγρινίου πού μέσα σέ λίγες δεκαετίες μεταλλάχθηκε σέ μιά μεγαλούπολη πού ξεπερνά σέ ἀριθμό τίς 100.000 κατοίκους. Ἡ πρώτη ἐνορία τῆς πόλης δέν θά μπορούσε νά μήν ἀκολουθήσει τήν πορεία τοῦ Ἀγρινίου. Ὁ Ἅγιος Δημήτριος ἔγινε ἡ μεγαλύτερη σέ πληθυσμό ἐνορία τοῦ Ἁγρινίου πού πλησιάζει τίς 25.000 ἐνορίτες. Γιά τόν λόγο αὐτό τό 1952 θεμελιώθηκε ὁ νέος ἐπιβλητικός σέ μέγεθος καί παρουσία Ναός, πού ἐγκαινιάστηκε τό 1973 καί μέχρι σήμερα ἔχει πάρει τήν μορφή ἑνός περίλαμπρου καί ὑπερμεγέθους Ἐκκλησιαστικοῦ κτηρίου πού στολίζει τό Ἀγρίνιο. Ὁ ρυθμός του εἶναι καθαρά βυζαντινός, τρουλαία βασιλική καί ἀποτελεῖ σέ μεγάλο βαθμό μίμηση τῆς Ἁγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως.Ἡ ἐνορία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου παίζει ἕναν σημαντικότατο ρόλο στήν διαμόρφωση Ἐκκλησιαστικῆς καί Ἐθνικῆς συνειδήσεως στήν περιοχή τοῦ Ἀγρινίου μέ τήν πνευματική δράση, τίς διάφορες ἐκδηλώσεις καί τίς παρεμβάσεις στήν τοπική κοινωνία.
(τά ἱστορικά στοιχεία βασίζονται στό βιβλίο τοῦ ἱερέως Κωνσταντίνου Καντάνη μέ τίτλο: « Ἡ χορεία τῶν Νεομαρτύρων και ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ ἐξ ἀγαρηνῶν Νεομάρτυς τοῦ Βραχωρίου»).
